Οι θύτες σε αυτό το μακελειό ήμασταν πολλοί, έστω και αν ο βαθμός ενοχής τους καθενός μας διαφέρει.

Δεν χρειάζεται άλλωστε να ασπάζεται κανείς το Ευαγγέλιο για να πιστέψει ότι δεν υπάρχει αιτιακή σχέση ανάμεσα στον πλούτο και στην ευτυχία. Εχει αποδειχθεί και επιστημονικά τόσο από μεγάλης κλίμακας παγκόσμιες έρευνες όσο και από εργασίες επιφανών οικονομολόγων, όπως ο νομπελίστας Ντάνιελ Κάνεμαν, που δείχνουν ότι η αύξηση του προσωπικού εισοδήματος πάνω από τα επίπεδα που σε γενικές γραμμές τοποθετούν κάποιον στη λεγόμενη «μεσαία τάξη» δεν μας κάνει πιο ευτυχισμένους. Από εκεί και πέρα, η ευτυχία εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία, την εθνική κουλτούρα και φυσικά τα προσωπικά βιώματα και εμπειρίες ενός εκάστου. Αυτό που θυμάμαι, για παράδειγμα, από τις γιορτές των παιδικών μου χρόνων δεν είναι κάποιο πλούσιο δώρο, αλλά τα «Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα» του Παπαδιαμάντη, που μου διάβαζε ο πατέρας μου δίπλα στο τζάκι.

Από την άλλη πλευρά, είναι επίσης αποδεδειγμένο (αν όχι και αυταπόδεικτο) ότι η πραγματική φτώχεια φέρνει δυστυχία. Οσο κι αν ευφρανθεί η καρδιά σου ακούγοντας τον «Χριστό στο Κάστρο» αυτές τις μέρες, προέχει ο άρτος, ο οίνος και το έλαιον, ώστε να ευφρανθεί πρώτα το στομάχι σου. Και η πραγματική τραγωδία της χρεοκοπίας, το τεκμήριο του φοβερού εγκλήματος που συντελέστηκε, εν καιρώ ειρήνης και δημοκρατίας στη χώρα μας, είναι ότι αυτά τα βασικά λείπουν πλέον από χιλιάδες τραπέζια.

Οι θύτες σε αυτό το μακελειό ήμασταν πολλοί, έστω και αν ο βαθμός ενοχής τους καθενός μας διαφέρει. Μέσα από μια μακρά διαδικασία αυτοκριτικής που ξεκίνησε πριν από δυόμισι χρόνια, οι ευθύνες σιγά σιγά αποδίδονται, ενώ ορισμένοι κάθονται επιτέλους και στο πραγματικό σκαμνί του ποινικού κατηγορουμένου. Τα επόμενα βήματα είναι, πρώτον, να αμβλύνουμε όσο γίνεται τις κοινωνικές επιπτώσεις της χρεοκοπίας (να τις μηδενίσουμε ήταν εξαρχής αδύνατον, παρά τις ανοησίες των λαϊκιστών) και, δεύτερον, τώρα που η κατάσταση αρχίζει να σταθεροποιείται, να σχεδιάσουμε την επόμενη μέρα.